Wyjaśnienia słów i wyrażeń w języku polskim » Historia » Wersja 3
Dorota Kowalska, 2010-05-19 15:34
| 1 | 3 | h1. Wyjaśnienia słów i wyrażeń w języku polskim |
|
|---|---|---|---|
| 2 | 3 | ||
| 3 | 3 | h2. Przykłady gwary |
|
| 4 | 3 | ||
| 5 | 3 | Mogą być to wyjaśnienia *najprostsze*, podające znaczenie zgodne z językiem ogólnym: |
|
| 6 | 3 | ||
| 7 | 3 | kajsi (gw.) --- gdzieś. |
|
| 8 | 3 | ||
| 9 | 3 | jechał tyli świat (gw.) --- jechał z tak daleka. |
|
| 10 | 3 | ||
| 11 | 3 | ||
| 12 | 3 | Można w wyjaśnieniu uwzględnić *pełniejsze wyjaśnienie* formy, z którą mamy do czynienia w tekście, np.: |
|
| 13 | 3 | ||
| 14 | 3 | kabyśwa (gw.) --- gdzie byśmy; ka: gdzie, --śwa to końcówka tzw. liczby podwójnej, dziś nieistniejącej. |
|
| 15 | 3 | ||
| 16 | 3 | caszy (gw.) --- większość gwar polskich cechuje tzw. mazurzenie, tj. wymowa spółgłosek: s, z, c, dz zamiast ogólnopolskich: sz, ż, cz, dż, a więc ,,casy" zamiast ,,czasy". Jednak u ludzi wywodzących się ze wsi, pojawia się, w obawie przed mazurzeniem, skłonność do wymawiania: sz, cz, ż, dż, nawet w takich miejscach, gdzie w języku poprawnym występuje: s, c, z, dz (tzw. szadzenie), dlatego dozorca mówi ,,caszy". |
|
| 17 | 3 | ||
| 18 | 3 | ||
| 19 | 3 | h2. Przykłady wyrazów i zwrotów staropolskich |
|
| 20 | 3 | ||
| 21 | 3 | kwoli (starop.) --- ze względu na, z powodu. |
|
| 22 | 3 | ||
| 23 | 3 | wykną przestawać na male --- przywykają poprzestawać na małym tj. unikać zbytku. |
|
| 24 | 3 | ||
| 25 | 3 | W przypadku staropolszczyzny pewien problem może stanowić ustalenie formy podstawowej wyjaśnianego wyrazu, w czym może pomóc internetowy słownik: |
|
| 26 | 3 | "www.staropolska.pl":http://www.staropolska.pl/slownik/ |
|
| 27 | 3 | Najczęściej jednak trzeba sięgnąć do dobrego wydania książkowego. |
|
| 28 | 3 | Częściej niż w innych przypadkach należy wskazać konkretną formę wyrazu, która pojawia się w tekście i określić ją: |
|
| 29 | 3 | ||
| 30 | 3 | frasunk a. frasunek (starop.; tu forma lm: frasunki) --- zgryzota, smutek, strapienie. |
|
| 31 | 3 | ||
| 32 | 3 | ująć (tu forma 3 os. lp r.m.: ujął) --- chwycić. |
|
| 33 | 3 | ||
| 34 | 3 | żądze (starop. forma D. lp) --- żądzy. |
|
| 35 | 3 | ||
| 36 | 3 | praszczę (starop.; tu forma lm: praszczęta) --- cienki pręt, rózga do bicia; tu: udręczenie, bieda, opały. |
|
| 37 | 3 | ||
| 38 | 3 | pohaniec (tu forma W. lp: pohańcze) --- poganin, barbarzyńca. |
|
| 39 | 3 | ||
| 40 | 3 | ||
| 41 | 3 | h2. Przykłady innych form wymagających wyjaśnienia: form zniekształconych, dawnych, charakterystycznych dla języka utworu lub autora, neologizmów |
|
| 42 | 3 | ||
| 43 | 3 | w dawnej trwać kolei --- iść utartym szlakiem, od dawna wytyczoną drogą; kolej (daw.): ślad, zostawiona na drodze przez jadący wóz; koleina. |
|
| 44 | 3 | ||
| 45 | 3 | żagwić się (neol.) --- czas. utworzony od rzecz. żagiew (płonący kawał drewna; pochodnia), synonim: płonąć. |
|
| 46 | 3 | ||
| 47 | 3 | Uwaga! W tej podgrupie wyrazów objaśnianych spotkamy się z przypadkami, w których *nie podajemy formy podstawowej*, ponieważ objaśniamy właśnie pewną szczególną formę wyrazu: |
|
| 48 | 3 | ||
| 49 | 3 | rozciągniony --- dziś popr.: rozciągnięty. |
|
| 50 | 3 | ||
| 51 | 3 | pinij --- dziś popr.: pinii. Pinia: rodzaj sosny, występującej w krajach basenu Morza Śródziemnego. |
|
| 52 | 3 | ||
| 53 | 3 | kontrolerowie --- dziś końcówka -owie w M. lm przysługuje nazwom osób szacownych (profesorowie, senatorowie), w pozostałych zaś wypadkach stosuje się końcówkę -rzy (dyrektorzy, kontrolerzy). |
|
| 54 | 3 | ||
| 55 | 3 | gryfowie --- dziś popr. forma M. lm: gryfy, mit. ptaki posiadające duże skrzydła, orle dzioby i tułowia lwa były strażnikami złota na pustyniach północnych Indii czy też w Arabii. |
|
| 56 | 3 | ||
| 57 | 3 | Serce roście patrząc (starop.) --- serce rośnie, gdy się patrzy. |